Z Garnizonu Gubin do Kostrzyna nad Odrą
W dniu 17 maja 1951 roku Minister Obrony Narodowej wydał rozkaz nr 0045 sformowania Jednostki Wojskowej Nr 3330 - 113 Pułku Artylerii Haubic. Na podstawie tego rozkazu, Dowódca Okręgu Wojskowego Nr IV (Śląskiego Okręgu Wojskowego) w ramach przekształceń organizacyjnych 2 Korpusu Piechoty włączył w jego struktury 19 Dywizję Zmechanizowaną. 113 pah tworzony został w składzie 19 Dywizji Zmechanizowanej w garnizonie Gubin – Komorów, jako jedna z jednostek wsparcia. Pod koniec 1951 roku do jednostki przybyła kadra zawodowa i żołnierze z pododdziałów 4 Pomorskiej Dywizji Piechoty oraz 5 Saskiej Dywizji Piechoty. W okresie lat 1951 – 1955 jednostka osiągnęła pełną gotowość bojową.
Struktura pułku na dzień 1 grudnia 1951 roku przedstawiała się następująco: dowództwo; sztab; pluton dowodzenia; dywizjon szkolny; dywizjon haubic 122 mm; sekcja techniczna; kwatermistrzostwo. Etat dywizjonu szkolnego obejmował: sztab; pluton topograficzno-zwiadowczy; pluton telefoniczny; dwa plutony radio; pluton haubic 122 mm; dwa plutony armat 76 mm; pluton armat przeciwpancernych 57 mm oraz drużyna samochodów i ciągników bojowych. Etat dywizjonu haubic 122 mm obejmował: sztab; pluton zwiadowczy; pluton łączności; trzy baterie haubic; sekcję techniczną oraz kwatermistrzostwo. Sekcja techniczna składała się z plutonu naprawczego; stacji akumulatorów oraz magazynu amunicji. W skład kwatermistrzostwa wchodził pluton gospodarczy. W ramach wyposażenia jednostka otrzymała w większości uzbrojenie, sprzęt samochodowy i szkoleniowy produkcji radzieckiej.
W 1955 roku, 113 pah w ramach zmian etatowych w wojsku przeformowany został w 36 Dywizjon Artylerii Haubic (dah). Struktura 36 Dywizjonu według nowego etatu była następująca: dowództwo; sztab; bateria szkolna; pluton dowodzenia; trzy baterie oraz pluton gospodarczy. W strukturze etatowej dywizjon posiadał na wyposażeniu armaty 76 mm oraz haubice 122 mm wzór 38.
W dniach 13-19 sierpnia 1956 roku jednostka została przeniesiona z Komorowa k/Gubina do Kostrzyna nad Odrą. W roku następnym dywizjon znalazł się w strukturze 5 Saskiej Dywizji Piechoty. W nowym miejscu postoju zostały dokonane niezbędne prace organizacyjne oraz gospodarcze, związane z zakwaterowaniem i bazą szkoleniową. W dniu 24 kwietnia 1960 roku 36 dah otrzymał sztandar nadany przez Radę Państwa. W dniu 1 listopada 1968 roku na podstawie kolejnej reorganizacji sił zbrojnych WP, 36 dah przemianowany został na 113 Pułk Artylerii. Jednocześnie w strukturze organizacyjnej jednostki (etacie) utworzone zostały nowe pododdziały. Na podstawie nowego etatu pułku, struktura jednostki przedstawiała się następująco: dowództwo; sztab; bateria dowodzenia; trzy dywizjony; kompania remontowa (pluton remontowy, pluton uzbrojenia) oraz kwatermistrzostwo (pluton transportowy, pluton gospodarczy, pluton medyczny). Podstawową siłę ognia pułku stanowiła 122 mm ciągniona haubica wzór 1938. Jako ciągnika artyleryjskiego używano początkowo samochodu ciężarowo-terenowego Star 660. W latach 1976 – 1977 do jednostki przybyły nowe samochody Star 266, które w pierwszej kolejności dostosowano do holowania dział. W ramach modernizacji i unowocześniania artylerii w 1986 roku w 1 oraz 2 dywizjonie zostały wymienione działa ciągnione na 122 mm samobieżną haubicę 2S1 „Goździk”. Kolejna modernizacja artylerii przyniosła rozwinięcie w strukturze organizacyjnej 113 pa (1987-1988) trzeciego dywizjonu wyposażonego w samobieżne armato haubice wzór 1977 „Dana”. Reorganizacja oraz modernizacja objęła również 2 dywizjon w pułku, który wyposażony został w wyrzutnie rakietowe BM-21. Wyrzutnie te zostały przekazane do pułku z rozformowanego 25 dar z Gubina.
W ramach kolejnych zmian w strukturach organizacyjnych w Śląskim Okręgu Wojskowym w dniu 1 kwietnia 1990 roku, pułk został podporządkowany 4 Lubuskiej Dywizji Zmechanizowanej im. Jana Kilińskiego w Krośnie Odrzańskim.
Ostatnią reorganizacją pułku było rozwiązanie 3 dywizjonu artylerii samobieżnej w 1995 roku. Na podstawie Decyzji Nr 98/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 20 czerwca 1996 roku Jednostka Wojskowa Nr 3330 otrzymała: wyróżniającą nazwę 13 Kostrzyński Pułk Artylerii i patrona Pułkownika Mikołaja Gomulickiego. Doroczne święto pułku zostało ustanowione na dzień 9 września. Zgodnie z decyzją Ministra Obrony Narodowej 13 kostrzyński pułk artylerii przejął dziedzictwo następujących jednostek artylerii Wojska Polskiego: 1 Pułku Artylerii Polowej armii generała Józefa Hallera (1918 – 1919); 13 Kresowego Pułku Artylerii Lekkiej (1919 – 1939); 113 Pułku Artylerii Haubic (1951 – 1956); 36 Dywizjonu Artylerii Haubic (1956 – 1968); 113 Pułku Artylerii (1968 – 1996). Jednostka została ostatecznie rozformowana w dniu 31 grudnia 1998 roku.
Osiągnięcia, wyzwania i zadania
Podczas blisko 45-latach istnienia pułk realizował podstawowe zadania związane z utrzymaniem wysokiego poziomu gotowości bojowej oraz szkoleniowo – wychowawcze. Zaangażowanie dowództwa, kadry zawodowej oraz żołnierzy służby zasadniczej w czasie służby w garnizonie Kostrzyn nad Odrą było wysoko oceniane przez przełożonych. Jednostka była wyróżniana w Dyrektywie MON, otrzymała również Odznakę Śląskiego Okręgu Wojskowego. Pododdziały uczestniczyły w licznych poligonach i ćwiczeniach na szczeblu Wojska Polskiego oraz Układu Warszawskiego: Odra-Nysa-69; Tarcza-76; Wilk-77 oraz innych na szczeblu ŚOW.
113 Pułk Artylerii wpisał się też na trwale w najnowszą historię miasta Kostrzyna nad Odrą. Kadra i żołnierze pułku wraz z żołnierzami JW 2240 oraz JW 2337 brali czynny udział w pracach remontowych i budowlanych w kostrzyńskich zakładach pracy, placówkach oświatowych, obiektach sportowo – rekreacyjnych (stadion sportowy, hala gimnastyczna, basen pływacki, park rekreacji i sportu wraz z amfiteatrem). Kadra zawodowa oraz żołnierze służby zasadniczej uczestniczyli w szeregu uroczystości patriotycznych na terenie miasta i regionu. Szczególną troską otaczano miejsca pamięci narodowej, m.in. teren cmentarza Stalagu III C w Drzewicach oraz cmentarz wojenny 1 Armii Wojska Polskiego w Siekierkach. Wśród kadry zawodowej ważne funkcje samorządowe pełnili: FURMAŃSKI Mirosław (burmistrz); PRĘTNICKI Krzysztof (wiceburmistrz); ŁASKAWY Andrzej; JESZCZ Mieczysław; CZYŻEWSKI Jerzy i inni.
W ciągu 45-letniej historii jednostki otrzymała ona szereg wyróżnień, m. in.: Medal Komisji Edukacji Narodowej; Medal Związku Inwalidów Wojennych; Odznakę „Zasłużony dla rozwoju woj. gorzowskiego”; „Zasłużony dla Ligi Obrony Kraju”; „Za zasługi dla ZBoWiD”; „Honorowy Dawca Krwi” i inne.
Za działalność na rzecz lokalnej społeczności 113 Pułk Artylerii w 1983 roku został wyróżniony Odznaką „Zasłużony dla Miasta Kostrzyn nad Odrą”. Podobne wyróżnienie otrzymała kadra zawodowa.
Dowódcami jednostki byli: kpt. KAHL Stanisław (1951-1952); mjr KACZMAREK Piotr (1952-1954); mjr DZIWISZ Edward (1954-1956); mjr SKRZYWANEK Władysław (1956-1958); mjr LEWIŃSKI Jerzy (1958-1961); płk DASZEWSKI Janusz (1961-1976); płk GAJEWSKI Alojzy (1976-1980); płk SCZEPONIK Jan (1980-1985); płk KACZANOWSKI Witold (1985-1990); płk KŁOSIŃSKI Roman (1990-1995); płk SKWARA Lech (1995-1998).
Jednostki towarzyszące
Tutaj warto wspomnieć, że sam Kostrzyński garnizon to nie tylko 13 Pułk Artylerii, ale również 14 Batalion Saperów (JW. 2240) oraz 18 Dywizjon Rakiet Taktycznych (JW. 2337).
14 Batalion Saperów został sformowany w 1944 roku koło Żytomierza jako samodzielny pododdział Wojsk Inżynieryjnych Ludowego Wojska Polskiego wchodzącego w skład 5 Saskiej Dywizji Piechoty. W czasie działań wojennych pod koniec stycznia 1945 roku saperzy rozminowywali Warszawę a w lutym Łódź. Podczas forsowania Nysy żołnierze zabezpieczali przemarsz i działania bojowe swojej Dywizji. Po zakończeniu II Wojny Światowej stacjonowali w Międzyrzeczu, Wędrzynie a od końca lat 50-tych XX w. aż do rozformowania w Kostrzynie nad Odrą.
W ramach swojej służby rozpoczęli powojenne rozminowywanie rejonów: Słubic, Sulęcina, Sulechowa, Świebodzina, Międzyrzecza, Skwierzyny i Gorzowa Wlkp.
Drugą jednostką, która stacjonowała w kostrzyńskim Garnizonie był 18 Dywizjon Rakiet Taktycznych, który sformowany został w 1967 roku w ramach formowania nowych dywizjonów rakietowych. Wówczas to w skład dywizjonu weszło: dowództwo i sztab, bateria dowodzenia, 2 baterie startowe (każda po jednej wyrzutni), pluton obsługi technicznej i pluton zaopatrzenia. Dywizjon był wyposażony w kołowy zestawy 9K52 Łuna-M z wyrzutniami 9P113 mogącymi przenosić głowicę jądrową 9M21B.
W 1976 roku liczę wyrzutni zwiększono do dwóch dla każdego dywizjonu.
Obie jednostki zostały rozformowane wraz z likwidacją garnizonu.
Jednostka dziś
Obecnie cały teren po byłej jednostce został zagospodarowany. Po niezbędnych remontach byłe koszarowce zostały zaadaptowane na miejskie mieszkania, byłe garaże sprzedane prywatnym firmom pod własną działalność a dawna hala sportowa została przejęta przez miejską spółkę pozostawiając jej dotychczasowe przeznaczenie z tą różnicą, że dziś nie ćwiczą w niej żołnierze a cywile.
Wchodząc w zakątki byłej jednostki możemy zobaczyć jeszcze budynek sztabu i resztkę placów, na których niegdyś stał sprzęt wojskowy. Niektóre budynki zostały wyburzone dając nowe miejsce pod sklepy czy nowe firmy.
Aby zobaczyć co pozostało po 24 latach od wyprowadzenia się wojska z garnizonu na spacer wybraliśmy się 9 września w towarzystwie Mariana PIĄTKOWSKIEGO, który swoją służbę wojskową odbył właśnie w Kostrzynie.
Spacer rozpoczęliśmy od wizyty w 14 Batalionie Saperów o czym dziś świadczy nazwa ulicy: saperska. Idąc brukowaną ulicą, przy której kiedyś stała armata będąca pomnikiem mijamy dawną stołówkę, aby dotrzeć do budynków zajmowanych przez saperów, wcześniej jednak mijając budynek 18 Dywizjonu Rakiet Taktycznych.
Dalej przechodzimy przez biuro przepustek wkraczając w obszar garaży, w którym stał ciężki sprzęt. Wokół obchodzimy plac apelowy dostrzegając trybunę honorową. Za nim widzimy kolejny duży plac, który obecnie jest porośnięty młodymi drzewami i krzewami. To z kolei miejsce, gdzie stały armaty.
Następnie mijamy magazyny mundurowe. O tym, że były to budynki wojskowe co chwila przed wejściem świadczą strzałki z napisem: „Do schronu”. Wracając widzimy dwa mniejsze budynki i coś ciekawego. W jednym z nim w oknach piwnicy dostrzegamy stalowe okiennice z wizjerem na karabin. Dalej przed nami już tylko była sala gimnastyczna i wartownia kolejnej bramy. A spacer kończymy przy budynku byłego sztabu.
Pomnikowa Brama
Niegdyś otaczający jednostkę mur już dawno został rozebrany, aby ustąpić wolnej przestrzeni. Wszak to co kiedyś było niedostępne za murem obecnie jest całkowicie i legalnie dostępne. Ale jak się dobrze przyjrzymy stojąc przy budynku dawnego sztabu zobaczymy dwa zachowane słupki, dziś wyremontowane i oficjalnie odsłonięte w 2012 jako pomnik przy obecnej ulicy Wyszyńskiego. To inicjatywa dyrektora Muzeum Twierdzy Kostrzyn Ryszarda SKAŁBY, który pewnego dnia przejeżdżając koło byłych koszar zobaczył robotników rozbierających płot. „Poprosiłem robotników, aby się wstrzymali z rozbiórką a inwestora oto, aby zachował wspomniane dwa słupki i kawałek stalowego płotu choć jeszcze nie myślałem o tym, że niebawem powstanie z tego pomnik i miejsce spotkań dla byłych żołnierzy. Na szczęście się udało” – wspomina Dyrektor Muzeum.
Na słupkach zostały umieszczone symbole związane ze stacjonującymi tu jednostkami: saperów i artylerii oraz tablice prezentujące historię i zdjęcia działających tu jednostek. W tym też miejscu wspomniano o patronie ostatniej jednostki: płk Mikołaju GROMULICKIM.
Wybór daty 9 września na wizytę w byłych koszarach nie był przypadkowy. To właśnie w tym dniu decyzją ówczesnego Ministra Obrony Narodowej obchodzono święto 13 Pułku Artylerii. Stąd też chcąc oddać pamięci tym co służyli, co odeszli postanowiliśmy złożyć symbolicznego kwiatka i zapalić znicz pamięci.
II wojenny poligon saperski i strzelnica
Saperski poligon wchodzący w skład Placu Ćwiczeń Pionierów (saperów) powstał dla stacjonujących wówczas w Kostrzynie 3 Pruskiego Batalionu Pionierów (saperów). Kompleks różnych obiektów powstał na wyjeździe z Kostrzyna- naprzeciw wjazdu do fortu w Sarbinowie. Budowy obiektów podjęła się Grupa Budownictwa Fortecznego Festungsbaugruppe III, która to prace budowlane rozpoczęła w połowie lat trzydziestych XX wieku, w dobie licznych powołań żołnierzy do wojska III Rzeszy. Na przestrzeni kilku hektarów powstało wiele obiektów inżynieryjnych, które są widoczne do dnia dzisiejszego np. filary mostu służącego do zakładania materiałów wybuchowych, forteczny schron ćwiczebny z betonową kopułą, schron do prowadzenia ognia frontalnego oraz strzelnice dla broni palnej.
Po zakończeniu II Wojny Światowej obiekty przejęło Ludowe Wojsko Polskie rozbudowując teren o kolejne ćwiczebne przeszkody. Po zmianie ustroju już jako Wojsko Polskie na końcu zachowanej do dziś betonowej drogi żołnierze mieli tu magazyny amunicji.
Druga strzelnica bardziej znana Kostrzynianom znajdowała się w sąsiedztwie Osiedla Leśnego. Powstała w połowie XIX wieku również na potrzeby stacjonujących w mieście wojsk niemieckich. Oprócz funkcji wojskowych była również wykorzystywana do celów cywilnych- tu wojsko organizowało zawody sportowe dla cywili w ramach różnego rodzaju uroczystości. Po rozbudowie koszar przy ulicy Gorzowskiej została poddana modernizacji. Po rozformowaniu jednostki strzelnica nie doczekała się zagospodarowania i niszczeje po dzień dzisiejszy.
To jeszcze nie jedyne miejsce ćwiczeń saperów. Był jeszcze poligon wodny, na którym trzymano cały park pontonowy. Na ogrodzonym terenie wybudowano budynki garażowe, duży plac oraz pochylnię umożliwiającą wjazd do rzeki Warty.
Kostrzyńskie pamiątki po wojsku
Wraz z rozformowaniem kostrzyńskich jednostek większość pamiątek z Sali Tradycji została zabrana przez byłych żołnierzy jako pamiątki ze swojej służby i za pewne do dziś znajdują się w niejednym wojskowym mieszkaniu.
Na szczęście nie wszystkie. Niektóre zbiegiem lat trafiły do Szkoły Podstawowej na Osiedlu Drzewice, gdzie przeleżały w magazynie a następnie trafiły do Muzeum Twierdzy Kostrzyn bowiem są to pamiątki związane z wojskiem tyle, że z okresem powojennym.
Dlatego z inicjatywą znalezienia nowego miejsca dla artyleryjskich pamiątek wyszli przedstawiciele Związku Żołnierzy Wojska Polskiego, którzy jako organizacja wojskowa zrzeszająca byłych żołnierzy dbają o historie nie istniejących już jednostek wojskowych. „Mając na względzie, że pamiątki nie są obecnie udostępniane od wielu lat do oglądania postanowiliśmy rozpocząć rozmowy z MTK na temat czasowego wypożyczenia eksponatów dla Lubuskiego Muzeum Wojskowego w Drzonowie k. Zielonej Góry z nadzieją, że niebawem będą dostępne do oglądania dla każdego zwiedzającego. I choć to dopiero początek załatwiania procedur jesteśmy dobrej myśli. Obecnie czekamy na przeprowadzenie inwentarza” – opowiada sierż. Marcin KAMIŃSKI ze Związku żołnierzy Wojska Polskiego z Gorzowa Wlkp. I dodaje, że zbiór eksponatów będzie powiększony o albumy po śp. mjr Janie TOMASZEWSKIM, byłym dowódcy 66. Batalionu saperów, który to udostępnił kostrzyński kolekcjoner Paweł LEWANDOWSKI.
Wspomniane pamiątki były już kiedyś prezentowane podczas odsłonięcia pomnika w 2012 roku, kiedy to kostrzyńskie muzeum zorganizowało wykład dotyczący historii garnizonu. Miejmy nadzieję, że niebawem nadarzy się następna, ale starała okazja, aby przypomnieć dzieje wojskowego Kostrzyna nad Odrą.
Tekst: sierż. Marcin KAMIŃSKI, mjr rez. Józef PIĄTKOWSKI
Foto: sierż. Marcin KAMIŃSKI
Archiwalne zdjęcia: Jakub PIKULIK